مشاهده بطور واضح و روشن،اساسی ترین شیوه کسب اطلاعات درباره جهان پیرامون ماست . در حسابرسی نیز مشاهده عبارت از ملاحظه یک فرآیند یا روش در حال اجرا توسط دیگران می باشد . مشاهده یکی از قوی ترین و با کیفیت ترین شواهد حسابرسی است و از آن برای اثبات وجود برخی از دارایی ها ، مانند وجوه صندوق موجود در صندوق، موجودی های مواد و کالا و دارایی های ثابت استفاده می شود . حسابرس نیز در کنترل داخلی یک شرکت خود را فقط به اسناد و مدارک و آزمون و مصاحبه از کارکنان محدود نمی کند بلکه او با حضور در محیط شرکت می تواند مشاهده کند و در گزارش حسابرسی خود بیاورد . گاهی اوقات پژوهشگر آنچه را که مطالعه می کند بطور مستقیم مشاهده می کند . گاهی اوقات متکی به تجربه گزارش شده دیگران است و در برخی از موارد از مطلبی که در تهیه آن این مراحل اجرا شده است ،مثل پژوهش های دیگران،گزارش های آماری وکتاب های راهنما،استفاده می کند .
محاسن روش های مشاهده
– در مشاهده مستقیم به پژوهشگر اجازه می دهد رفتار مورد مشاهده را به همان صورتی که اتفاق می افتد ، ثبت وگزارش کند .
– کاربرد وسیع و گسترده در علوم اجتماعی دارد.
– مشاهده ممکن است هدف های متنوعی داشته باشد . در پژوهشی ممکن است هدف اکتشافی باشد و به منظور افزایش بینش محقق بکار برده شود . گاهی هدف ممکن است جمع آوری اطلاعات اضافی یا ممکن است موجب کنترل یا تفسیر یافته هایی باشد که بوسیله روشهای دیگر جمع آوری اطلاعات بدست می آیند .
– از مشاهده ممکن است بعنوان یک روش ابتدایی برای جمع آوری اطلاعات داده ها استفاده شود .
– مشاهده ممکن است در موقعیت های واقعی زندگی یا در آزمایشگاه ها اتفاق افتد .
در یک مشاهده منظم و علمی موارد زیر باید رعایت شود :
– مشاهده گر علمی ، فقط به آن دسته از مشاهداتی که در رابطه با هدف پژوهش است توجه دارد.
– مشاهده گر علمی ، بیشتر علاقه مند به تعیین این است که چه چیزی باعث می شود که عوامل مهمی همراه رفتار معینی هستند . به عبارت دیگر چرا یک رفتار اتفاق می افتد .
– مشاهده گر علمی ، بر خلاف عامه مردم علاقه مند است آنچه را که مورد مشاهده قرار می دهد ، ثبت و در جدول های آماری مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد .
مشکلات مشاهده
– مشکلات ناشی از نقص در اعضای جسمی انسان
– ادراک انتخابی
– حواس انسان ، ابزار ضعیفی برای اندازه گیری و سنجش هستند .
– حواس ما مستقل از تجربه های ما عمل نمی کنند .
– روند مشاهده ممکن است بر موضوع مورد مشاهده تاثیر داشته باشد .
رویکرد های مختلفی برای کاهش تاثیر آشکار و نهان عوامل مشکلات در مشاهده به کار برده می شود . گاهی اوقات چندین مشاهده گر ، پدیده مشابهی را مشاهده می کنند ولی هر کدام تصور متفاوتی را از پدیده مورد مشاهده ترسیم می کنند .
رویکرد دوم عبارت است از تلفیق نتایج بدست آمده از مشاده با سایر روش های جمع آوری اطلاعات نظیر پرسش نامه و مصاحبه است . در یک چنین رویکردی داده های ناشی از مشاهده بوسیله داده هایی که با وسایل دیگر مثل پرسش نامه ، مصاحبه با سایر منابع اطلاعاتی حاصل شده ، تلفیق و مقایسه می شود و باعث می شود داده های بدست آمده با استفاده از چند روش ، دارای دقت بیشتری از داده هایی است که توسط چند مشاهده گر جمع آوری شده است .
اجرای مشاهده
پژوهشگر باید به ساخت یا سازه ای که پژوهش بر پایه آن بنا نهاده می شود ، توجه داشته باشد . به عبارت دیگر قبل از انجام مشاهده باید به دقت تعیین کرد که چه چیزی باید مورد مشاهده قرار گیرد . برای انجام این عمل ، پژوهشگر به یک طرح یا برنامه دقیق نیاز دارد . در این برنامه ریزی نوع مشاهده ، چگونگی اجرای مشاهده و نحوه ثبت آنچه که مشاهده می شود باید مشخص و معین شود . به علاوه باید به آموزش افرادی که قصد انجام مشاهده را دارند نیز توجه خاص داشت .
ساختار مشاهده
در این مرحله پژوهشگر باید به مطالب زیر توجه کامل داشته باشد :
– مشاهده به افرادی محدود شود که باید مورد مشاهده قرار گیرند .
– عمل مشاهده در شرایط معین و زمان مشخصی صورت گیرد .
– از یک روش هنجار شده برای ثبت اطلاعات مشاهده استفاده شود .
مشاهدات بدون ساختار
مشاهده بدون ساختار ، برای مشاهده پدیده های طبیعی به کار برده می شود . غالبا مشاهده بدون ساختار زمانی به کار برده می شود که پژوهشگر توانایی کنترل رفتار یا پدیده مورد مشاهده را ندارد . با مشاهده بدون ساختار ، دستکاری آنچه که باید مورد مشاهده قرار بگیرد دشوار است . مشاهده کننده درهرتحقیقی باید به چهار سوال زیر پاسخ دهد :
– پژوهشگر واقعا علاقه مند به مشاهده چه چیزی است ؟
– مشاهدات چگونه ثبت می شوند ؟
– برای اطمینان از درستی مشاهدات، پژوهشگر از چه رویکردهایی استفاده خواهد کرد ؟
– رابطه بین مشاهده گر و مشاهده چگونه باید باشد ؟
مشاهده با ساختار ( محدود )
مشاهده با ساختار، بر رفتاری که به صورت روشن ودقیق تعریف شده است متمرکز است و مشاهده گر قبل از شروع فرآیند مشاهده باید تعیین کند که قصد مشاهده چه چیزی را دارد . در این روش قبل از ورود به محل مشاهده ، پژوهشگر ممکن است مقیاس های درجه بندی یا شیوه های مختلف دیگری برای ثبت اطلاعات ناشی از مشاهده را تدوین و تنظیم نماید .
برای افزایش اطمینان در مشاهده چندین راه وجود دارد . یک راه برای افزایش دقت در مشاهده ، بکار گیری چندین مشاهده گر است و این اطمینان در صورتی حاصل می شود که مشاهده گران به خوبی آموزش دیده و رفتار مورد مشاهده کاملا تعریف شده باشد و مشاهده گران درباره آن توافق کامل داشته باشند . نقش مشاهده کننده در محیط نیز می تواند اثراتی داشته باشد . در برخی از موقعیت ها درصورتی که افراد مورد مشاهده از آنچه که قرار است انجام شود اطلاع حاصل کنند ، جمع آوری اطلاعات مورد نیاز دشوار یا غیر ممکن است . برای مثال موقعیتی را در نظر بگیرید که مدیریت یک شرکت تمایل ندارد حسابرس از نواقصی موجود در کنترل داخلی، آشکار شود . در چنین شرایطی اگر مدیریت از حضور حسابرس در کارخانه شرکت اطلاع حاصل کند سعی می شود رفتار غیر عادی از کارکنان رخ ندهد .
محتوای مشاهده
محتوای مشاهده به مقدار زیادی به هدف پژوهشگر بستگی دارد . در صورتی که پژوهشگری علاقه مند به تعیین جایگاه و قدرت فردی در گروه سات باید به موقعیت هایی توجه کند که در تعیین جایگاه فرد و سلسله مراتب قدرت و تصمیم در گروه کمک کند . چنین موقعیتی زمانی حاصل می شود که به فردی از اعضای گروه شغلی ، هدیه ای یا پاداشی اهدا می شود . همه ما می دانیم برخی از رفتارها در بعضی موقعیت ها بهتر خود را نشان می دهند . برای مثال در حسابداری رسیدهای انبار می تواند مدارک کتبی خوبی برای تعداد موجودی های در انبار باشد . به همین دلیل ویژگی هایی که مشاهده در آنها صورت می گیرد ، ابتدا باید تعیین و تعریف شوند .
دومین عاملی که در هر مشاهده ای باید مورد توجه قرار گیرد ، رفتار آشکار مشاهده کنندگان است . به این معنی که چه کسی چه کاری را و به کمک چه افرادی و با چه نتایجی انجام می دهد ؟
ثبت مشاهدات
روشی که برای ثبت اطلاعات بکار برده می شود ، تا حد زیادی به ساختار و هدف پژوهش بستگی دارد . شرط موفقیت در ثبت داده ها داشتن طرحی است که در آن چگونگی ثبت اطلاعات مشخص و معین شده باشد . در مشاهدات هدایت شده یا با ساختار ، پژوهشگر از ابزارهای مختلف ثبت اطلاعات ، نظیر ضبط صوت ، ویدئو و دستگاه های فیلم برداری و سایر وسایل مکانیکی استفاده می کند . مزیت این دستگاه ها ، علاوه بر دقت ، در این است که این اطلاعات در اختیار محقق است و می تواند در هر زمانی که لازم بداند و به هر مقداری آنها را دوباره مشاهده ومورد تحلیل قرار دهد . ابزار مکانیکی ، در مشاهده ممکن است هیچ گونه مزاحمتی را به وجود نیاورد و در نتیجه اطلاعات جمع آوری شده فاقد هر گونه سو گیری باشد .
ایجاد نظام طبقه بندی برای ثبت مشاهدات
یکی از فعالیت های عمده در مشاهده ، طبقه بندی مناسب ( کدگذاری یا ادراک ) مشاهدات است . طبقه بندی عبارتست از جمله ای که از طریق آن مجموعه ای از مشاهدات در یک طبقه قرار می گیرد و به آنها کد یکسانی تخصیص داده می شود . ماهیت یک طبقه بندی خوب به اهداف ویژه پژوهشگر بستگی دارد . یک طبقه بندی خوب دارای ویژگی هایی به شرح زیر است :
– جامعیت : برخی از معیارهای طبقه بندی آن قدر گسترده هستند که تمام رفتارهای ممکن در آن قرار می گیرند . پژوهشگران در مشاهده ، از آن نوع طبقه بندی باید استفاده کنند که دارای دامنه متوسطی باشد و به سادگی بتواند رفتار مورد مشاهده را در آن قرار دهند .
– مطابقت یا سازگاری با استنباط : در ضمن مشاهده باید تصمیم بگیرد که رفتار مورد مشاهده رادرچه طبقه ای ویا کدی قرار دهد.دراین تصمیم گیری گاهی اوقات مشاهده گر طبقه ای را که رفتار مورد مشاهده در آن قرار می گیرد برآورد می کند و برای تعیین صحت آن باید آنچه برآورد شده با معیارهای از پیش تعیین شده مطابقت داشته باشد .
– تعداد ابعاد : برخی از روشهای طبقه بندی ، برای نشان دادن فقط یک بعد رفتار بکار برده می شوند . این نوع طبقه بندی ساده است اما طبقه بندی پیچیده دیگری است . برای مثال در شرکتی سندرسی دفاتر شرکت یک طبقه بندی ساده است ، اما در صورتی که بخواهیم شواهد حسابرسی شرکت را بررسی کنیم مواردی از جمله کنترل های داخلی ، مشاهده ، پرس و جو ، تاییدیه مدیران و … را طبقه بندی چند بعدی گویند .
نمونه گیری رفتار در مشاهده
غالبا پژوهشگر نه وقت و نه منابع کافی برای ثبت تمام رفتارهایی که او علاقه مند است ، دارد . در چنین مواردی بهترین روش انتخاب نمونه است که معرف تمام رفتارها باشد .
– پژوهشگر ممکن است نمونه را با توجه به زمانی که دارد انتخاب کند و در یک زمان معین ( برای مثال 15 دقیقه ) قصد مشاهده رفتار را داشته باشد .
– روش دیگر ممکن است به این صورت باشد که پژوهشگر مشاهدات را برای تمام شرکت کنندگان در یک دوره زمانی ثبت کند . سپس در ثبت مشاهدات وقفه ای را بوجود آورد و دوباره اقدام به ثبت تمام رفتارها کند .
– روش نمونه گیری دیگر ، ممکن است به صورت نمونه گیری از نوع معین یا طبقه خاصی از رفتار باشد . در این روش باید زمانی که رفتارهای کلیدی ملاحظه می شوند فورا ثبت شوند .
آموزش مشاهده کنندگان
مشاهده کننده برای مشاهده یک رفتاری که به خوبی تعریف شده باشد باید به خوبی تربیت شده باشد که لازم است :
– نخست به مشاهده کنندگان اطلاعات لازم را درباره هدف های پژوهش داده شود . این اطلاعات می تواند شامل مبانی نظری پژوهش باشد.
– دوم به کارآموزان باید فرصت لازم برای مشاهده رفتارهایی که در پژوهش برآنها توجه می شود داده شود :
1. به آنها آموزش لازم برای ثبت مشاهدات بر روی برگه های ثبت اطلاعات داده شود .
2. به کارآموزان فرصت داده شود تا رفتاری که در پژوهش مورد توجه است مشاهده کنند و آنها را مطابق برنامه تنظیمی بر روی برگه های ثبت اطلاعات ثبت نمایند .
3. سرانجام کارآموزان باید در زمینه اتخاذ تصمیم در مورد انتخاب موارد و طبقه بندی صحیح آنها صاحب تجربه شوند و مشکلات موجود را از طریق بحث و تمرین های بیشتر حل کنند .
– سوم کارآموزان باید کلیه فعالیت های اصلی و ضروری را در یک مقیاس کوچک تر و به صورت یک مطالعه ضربتی انجام دهند .
– چهارم گروه کارآموزان در این مرحله آمادگی لازم را برای یک بررسی پایا کسب کنند .
در این مرحله برای کارآموزان باید جلسات متعدد تمرین برگزار شود و این جلسه ها تا موقعی که مشاهده کنندگان به افراد حرفه ای و یا با تجربه تبدیل نشده اند ادامه پیدا کند . سرانجام در خاتمه این مرحله می توان اطمینان حاصل کرد که مشاهده کنندگان آمادگی لازم را برای جمع آوری اطلاعات کسب کرده اند .
تجزیه و تحلیل داده های ناشی از مشاهده
چنانچه مشاهده در شرایط کاملا کنترل شده ای ، نظیر تحقیق آزمایشی ، انجام شود و اگر مشاهدات با دقت لازم ثبت شوند و طبقه ها دارای تعریف دقیق و روشنی باشند ، شیوه تحلیل داده های جمع آوری شده در اثر مشاهده ، همانند روش تجزیه و تحلیل سایر داده های کمی خواهد بود . اما در صورتی که مشاهده دارای ساختار نباشد و طبقه بندی ها فاقد تعریف دقیقی باشند یا اندازه گیری آنچه که مشاهده می شود به صورت کمی میسر نباشد ، پژوهشگر در تحلیل با مشکلات فراوانی روبرو خواهد شد . تجزیه و تحلیل داده های مشاهده از سه مرحله به شرح زیر تشکیل شده است :
1. پژوهشگر باید مسئله مورد پژوهش ، مفاهیم و شاخص های به کار برده شده را تعریف وتعیین کند .
2. پژوهشگر باید جدول توزیع فراوانی پدیده ها یا ویژگی های مورد پژوهش را اندازه گیری و تدوین نماید .
3. آخرین مرحله تجزیه و تحلیل ، عبارت است از هماهنگ کردم یافته ها به صورت گروهی در قالب یک الگوی توصیفی .
منابع و مآخذ :
– مبانی نظری و عملی در پژوهش علوم انسانی و اجتماعی ، انتشارات رشد ، تهران ، 198 – 185
– اصول حسابرسی 1 ، انتشارات کیومرت ، تهران ، 144 -137
اخبار حسابداری/حسابداری و حسابرسی